Bilim, Tasavvuf ve Felsefenin Ortak Sorguları

Varlık ve Hakikat Arayışı

İnsanlık tarihi boyunca sorular hiç bitmedi. Varlık nedir? Hakikat nedir? İnsan kimdir? Evrenin anlamı nedir? Bu sorular bazen bir bilim insanının laboratuvarında, bazen bir filozofun düşünce masasında, bazen de bir dervişin zikir halkasında yankılandı. Bu kamramlar üç farklı yol gibi görünse de bilim, tasavvuf ve felsefe, özünde aynı hakikati farklı dillerle aradı.

Bu yazıda, bu üç alanın tarih boyunca nasıl kesiştiğini ve ortak sorgularda nasıl buluştuğunu inceleyeceğiz.

• Felsefe: Antik Yunan’da Parmenides ve Platon, varlığın değişmez bir hakikat olduğunu savunurken, Herakleitos sürekli değişimi öne çıkardı. Çünkü felsefenin temel konusu, varlığın “gerçek doğası” idi.
• Tasavvuf: İbn Arabî’nin “Vahdet-i Vücûd” anlayışında hakikat, tek bir varlığa, yani Allah’a aittir. İnsan ve evren, bu hakikatin yansımalarından ibarettir.
• Bilim: Modern bilim ise varlığı nesnel ölçümlerle anlamaya çalışır. Aynı zamanda kozmoloji, evrenin başlangıcı ve doğası üzerine sürekli yeni teoriler üretir (Big Bang, çoklu evren vb.).

Üç alanın ortak noktası: “Evrende bir düzen ve bütünlük vardır.” Ancak açıklama yolları farklıdır. Felsefe akıl yoluyla, tasavvuf sezgi ve kalp yoluyla, bilim ise deney ve gözlemle bu hakikati arar.

Bilgi ve Bilgelik

• Felsefe: “Bilgi nedir?” sorusu, Sokrates’ten beri süregelen en temel sorudur. Platon için bilgi, ideaların hatırlanması, Aristoteles için deneysel ve mantıksal çıkarımlarla kazanılan bir şeydir.
• Tasavvuf: Marifetullah yani “Allah’ı bilmek”, en yüce bilgidir. Bu bilgi, kitaplardan değil, kalbin arınmasından ve içsel tecrübeden doğar.
• Bilim: Bilgi, deneysel kanıtlarla doğrulanabilir olmalıdır. Çünkü bilim, ölçülemeyeni bilgi saymaz, bilgi, nesnel olmalıdır.

Ortak nokta: Bilgi, insanın varlıkla olan ilişkisini derinleştiren bir araçtır. Ancak “bilgelik” yalnızca bilmek değil, aynı zamanda doğru yaşamakla mümkündür.

İnsan ve Evren İlişkisi

• Felsefe: Stoacılar, insanın evrenle uyum içinde yaşaması gerektiğini savunmuştur. Descartes ise insanı düşünen bir özne olarak merkeze koymuştur.
• Tasavvuf: İnsan, “küçük âlem”dir (mikrokozmos) ve evrendeki bütün sırlar insanda toplanmıştır.
• Bilim: İnsan, evrimsel süreçte ortaya çıkmış bir canlı türüdür. Kozmik ölçekte bakıldığında, evrenin sonsuzluğu içinde küçücük bir varlıktır.

Ortak nokta: İnsan, evrenin bir parçasıdır ve evrenle uyum arayışı, üç alanın da temelinde vardır.

Metodoloji: Hakikate Ulaşma Yolları

• Felsefe: Mantık, sorgulama, kavramsal analiz.
• Tasavvuf: Zikir, tefekkür, mürşid rehberliği, kalbin saflaşması.
• Bilim: Deney, gözlem, matematiksel modelleme.

Bu yollar farklı gibi görünür fakat amaç aynıdır. Hakikati perdeleyen yanılsamaları kaldırmak.

Işık Metaforu

Hem tasavvuf, hem bilim, hem de felsefe, “ışık” kavramını ortak bir metafor olarak kullanır.

• Felsefe: Platon’un mağara alegorisinde hakikat, mağaranın dışındaki ışıkla sembolize edilir.
• Tasavvuf: Allah, Kur’an’da “göklerin ve yerin nurudur” (Nur Suresi, 24:35). Tasavvufta ışık, ilahi hakikatin kalpte doğuşunu ifade eder.
• Bilim: Fizikte ışık, hem dalga, hem parçacık özellikleri gösteren, evrensel bir fenomen olmasının yanı sıra, aynı zamanda bilimin evreni anlamadaki en temel aracıdır.

Ortak nokta: Işık, “hakikati açığa çıkaran” şeydir.

Bilim, Felsefe ve Tasavvufun Etik Boyutu

Aslında bu üç alan da insanın nasıl yaşaması gerektiğini sorgular.

• Felsefe: Ahlak felsefesi, iyi ve doğru yaşamın ölçülerini arar (Aristoteles’in erdem etiği, Kant’ın kategorik imperatifi).
• Tasavvuf: Nefsin terbiyesi, ahlakın kemale ermesi ve insan-ı kâmil olma süreci.
• Bilim: Modern çağda bilim, etik sorumluluklardan bağımsız olamaz. Genetik mühendisliği, yapay zeka, nükleer enerji gibi alanlarda bilim insanı, yalnızca “ne yapabiliriz?” değil, “ne yapmalıyız?” sorusunu da sormalıdır.

21. Yüzyılda Yeni Bir Buluşma İhtimali

Günümüzde birçok araştırmacı, tasavvuf ve felsefenin sunduğu metafizik sorgulamaların, bilimle çatışmak yerine birbirini tamamladığını savunur. Örneğin:

• Kuantum fiziği, gözlemci ile gözlemin ayrılmaz olduğunu gösterir, tasavvuf ise “âlem insanda, insan âlemde” der.
• Kozmoloji, evrenin başlangıcını araştırırken, felsefe ve tasavvuf bu başlangıcın anlamını tartışır.
• Psikoloji, bilinç ve benlik üzerine çalışırken, tasavvuf “nefsin mertebeleri”ni, felsefe ise “özne” kavramını inceler.

Bu bağlamda bilim, tasavvuf ve felsefe, insanlığın kadim sorularını üç farklı cepheden aydınlatır ve farklı yöntemler ve diller kullansalar da aynı büyük soruların peşindedir.

Yani bilim, ölçerek ve deneyerek, felsefe, sorgulayarak ve akıl yürüterek, tasavvuf ise sezgi, aşk ve içsel tecrübe ile cevap arar. Bu üç alanı bir arada görmek, hakikatin yalnızca tek bir yüzünü değil, aynı zamanda çok boyutlu bir bütünlüğü kavramamızı sağlar. Çünkü insanın hakikat yolculuğu, yalnızca aklın değil, kalbin ve tecrübenin de dahil olduğu bir serüvendir.

Kaynaklar:

• Platon, Devlet.
• Aristoteles, Metafizik.
• İbn Arabî, Füsûsü’l-Hikem.
• Mevlânâ, Mesnevî.
• René Descartes, Meditasyonlar.
• Immanuel Kant, Saf Aklın Eleştirisi.
• Karl Popper, Bilimsel Araştırmanın Mantığı.